آخوند خراسانی

آیت الله العظمی محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵ - ۱۳۲۹ ق) فقیه اصولی و از مجتهدان بزرگ شیعه است. او از شاگردان شیخ مرتضی انصاری در نجف بوده و آثار فراوانی از جمله «کفایة الاصول» از او به جا مانده است. او از جمله علمایی بود که از مشروطیت حمایت کرد.

ولادت و خاندان

محمدکاظم بن حسین (آخوند خراسانی) در سال ۱۲۵۵ ه.ق (۱۲۱۷ ه.ش) در مشهد به دنیا آمد. پدرش مولی حسین هروی تاجر معروف ابریشم در مشهد و هرات بود و به دانش و دین داری اهمیت فراوان می داد. محمد کاظم فرزند چهارم مولی حسین بود و در هجده سالگی در مشهد ازدواج کرد.

زندگی علمی

او ۱۱ ساله بود که در مدرسه علمیه سلیمانیه مشهد مشغول تحصیل علوم حوزوی و معارف شیعی شد. در طی یازده سال تحصیل در مشهد درس های مقدماتی و متوسطه علوم اسلامی، اعم از ادبیات عرب، منطق و مقداری از اصول و فقه را اموخت و سپس مدت کوتاهی به سبزوار رفت و از مجلس درس حکمت و فلسفه ملا هادی سبزواری بهره برد.

آخوند خراسانی سپس عازم نجف شد. در راه به دلیل تمام شدن توشه سفر مدت سیزده ماه و بیست روز در تهران در یکی از حجره های مدرسه صدر ماند و در این مدت از جلسه درس میرزا ابوالحسن جلوه و مولی حسین خویی بهره برد. با فراهم شدن مقدمات سفر راهی نجف شد و در روز اول ماه ذیحجه ۱۲۷۹ ه .ق وارد نجف شد. او در نجف از درس بزرگانی مانند شیخ انصاری، سید علی شوشتری، میرزا محمدحسن شیرازی (صاحب فتوای تحریم تنباکو) بهره برد.

او در امر تحصیل بسیار کوشا بود. و همین تلاش و پشتکار در کنار نبوغ و تیزبینی و بهره گیری از اساتید طراز اول او را به یکی از علمای برجسته شیعه تبدیل کرد. آخوند خراسانی در ۳۵ سالگی بر کرسی درس خارج تکیه زد و به مدت ۳۹ سال، خارج فقه و اصول تدریس کرد. ایشان حوزه درسی پر رونقی _ به ویژه در اصول فقه _ در نجف به وجود آورده بود. او صبح ها در مسجد هندی به زبان فارسی درس فقه را تقریر می کرد و شب ها نیز پس از نماز عشاء، در مسجد طوسی به زبان عربی به تدریس اصول می پرداخت. پس از درس اصول، مجلس فتوایی در منزل او برپا می شد. این مجلس که از زبده ترین شاگردان و اصحاب وی تشکیل می شد، با هدف پاسخ گویی به مسائلی بود که مقلدان آخوند از گوشه و کنار عالم تشیع از وی می پرسیدند. آخوند در دوران میان سالی، تدریس فلسفه را ترک کرد و درس فقه دوم خود را به هنگام عصر، در خانه خود برای شاگردان برگزیده اش که شمارشان را از سیصد تا چهار صد تن آورده اند، القا می کرد.

آخوند در زمان تحصیل در نجف با فقر شدیدی مواجه بود و با کمال قناعت زندگی میکرد و در عین حال به هیچ وجه گلایه نمی کرد. او سال ها نه گوشت خورد و نه آرزوی خوردن آن را داشت. پولی را که برای خرید یک شمع به او داده می شد، به فقیرتر از خود می داد و خود در تاریکی به بسر می برد. شب ها از نور چراغ دست شویی مدرسه برای مطالعه بهره می برد. خوابش بسیار کم بود و به شش ساعت نمی رسید. بیشتر شب ها بیدار بود و به مطالعه می پرداخت. او امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در زندگی اش الگو قرار داده بود.

زمانی که در محضر سید علی شوشتری بود، تنها یک پیراهن داشت. در یک شب زمستانی، آن پیراهن را شسته و صبحگاه که برای شرکت در درس رهسپار شد، هنوز پیراهن خشک نشده بود. بر او گران آمد که به سبب نداشتن پیراهنی دیگر، حتی از یک جلسه درس سید هم محروم شود. ازاین رو، بدون پیراهن، قبا را بر تن می کند و عبا را چنان بر خود می پیچید که کسی متوجه نبودن پیراهن بر تن او نشود. با این حال، او که اشکال کننده اصلی بحث سید بود، در هنگام بحث، از نداشتن پیراهن غافل می شود و با سید گرم بحث می گردد و ناگاه، دست بی آستین او، رازش را آشکار می کند. پس از درس و مباحثه، ظهر هنگام که به خانه می آید، می بیند آن سید بزرگوار چند پیراهن خود را برای او فرستاده است. او با نداری و فقر به نبردی تن به تن برخاسته بود تا با زدودن آن، به مقصودش در علم آموزی برسد. گرچه ضربه های فقر و غربت، سخت بود، ولی آخوند را از تحصیل علم باز نداشت.

شاگردان

نام برخی از شاگردان ایشان به قرار زیر است:

• شیخ عبدالله گلپایگانی (۱۲۸۵ _ ۱۳۵۵): فقیه چیره دست و محقق توانا که بحث استاد را برای شاگردانش بیان می کرد؛
• میرزا حسین نائینی (۱۲۷۷ _ ۱۳۵۵): مجتهد و محقق توانا در علم فقه و اصول؛
• سید ابوالحسن اصفهانی (۱۲۸۴ _ ۱۳۶۰): از مراجع بزرگ تقلید شیعه؛
• شیخ محمدباقر بهاری (۱۳۳۲): از عالمان پرهیزگار زمان خود؛
• شیخ آقا ضیاء الدین عراقی (۱۲۷۸ _ ۱۳۶۱): از مجتهدان اصولی و محققان برجسته؛
• شیخ محمد حسین اصفهانی (کمپانی) (۱۲۹۶ _ ۱۳۶۱): از مجتهدان و فیلسوفان بنام؛
• شیخ عبدالکریم حایری یزدی (۱۲۷۶ _ ۱۳۵۵): فقیه و مرجع تقلید بزرگ شیعه و مؤسس حوزه علمیه قم؛
• میرزا موسی سبزواری پدر میرزا حسین فقیه سبزواری؛
• حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی (۱۲۹۲ _ ۱۳۸۰): مرجع تقلید عام شیعه در روزگار خود؛
• حاج آقا حسین طباطبایی قمی (۱۲۸۲ _ ۱۳۶۶): از مراجع بزرگ تقلید و مبارز خستگی ناپذیر در ماجرای کشف حجاب؛
• شیخ عبدالحسین رشتی (۱۲۹۲ _ ۱۳۷۳): از فقیهان و فیلسوفان برجسته ای که در دوران زندگی آخوند، شرح کفایه نوشت؛
• شیخ محمدحسن آقا بزرگ تهرانی (۱) (۱۲۹۳ _ ۱۳۸۹): مجتهد، محدّث و نویسنده کتاب هایی مانند الذریعه الی تصانیف الشیعه و الطبقات و نقباء البشر.

آثار و تألیفات

از تألیفات او می‌توان کتب زیر را نام برد:

1. کتاب الاجاره
2. الاجتهاد و التقلید
3. التکلمه للتبصره
4. حاشیه بر «اسفار» ملاصدرا
5. حاشیه بر «رسائل» شیخ مرتضی انصاری
6. حاشیه بر «مکاسب» شیخ انصاری
7. القضا و الشهادات
8. فوائد الاصول
9. درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد
10. کفایه الاصول در دو جلد
11. کتاب فی الوقف

و مشهورتر از همه تألیفات او، این کتاب آخری است که در تمام اقطار در نهایت اشتهار می‌باشد. دانشمندان حاشیه‌ها و تعلیقه‌های متعددی بر آن افزوده‌اند که از مشهورترین آنها، حاشیه شیخ محمدحسین اصفهانی، شیخ محمدعلی قمی، شیخ ‌عبدالحسین آل شیخ و میرزا ابوالحسن مشکینی است که هر کدام در کشف معضلات و ابراز حقایق آن کتاب، تلاش فراوانی نموده‌اند که در روشنگری مطالب آن کتاب مفید می‌باشد.

همچنین تأسیس چند مدرسه علمیه را در نجف اشرف، در سری کارهای علمی‌ و تربیت علما او می‌توان ذکر کرد.

در عرصه سیاست

دوران حیات آخوند خراسانی همزمان بود با حکومت شاهان قاجار. در این دوران اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران به شدت نابسامان بود که منجر به آغاز انقلاب مشروطیت شد. اصطلاح مشروطه از واژه «شرط» گرفته شده و مفهوم سیاسی آن، برگرفته از قانون و مجلس است؛ یعنی حکومتی که مشروط به مجلس و ملتزم به اجرای قوانین مصوب در آن باشد و به جای اراده شخص، قانون حاکم شود و دولت تنها اجراکننده قوانین باشد. آخوند خراسانی از جمله علمایی بود که فعالانه وارد عرصه شد و به جریان مشروطه خواهی کمک کرد. ایشان شرکت در این جنبش را بر همه مسلمانان واجب کرد و تأثیری انکار ناپذیر در تقویت جایگاه مشروطه خواهان و تأیید و تثبیت مشروطیت در ایران داشت. وی هیچ گاه از موضع خود عقب نشینی نکرد. با تلاش ها و پی گیری های آخوند خراسانی و دو دستیار فقیه او، سلطنت استبدادی در تاریخ ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ ه.ق (چهاردهم مرداد ۱۲۸۵ ه.ش) با فرمان و امضای مظفرالدین شاه به نظام مشروطه تبدیل شد. و با انجام انتخابات و تعیین نمایندگان در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ ه.ق، مجلس شورا افتتاح گردید و قانون اساسی که در پنجاه و یک اصل و هفتاد و یک متمم، تدوین شده بود، در ۲۹ شعبان ۱۳۲۵ ه.ق، به امضای محمدعلی شاه رسید.

پس از مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه بر سر کار آمد. او در آغاز وانمود می کرد با مشروطه موافق است، اما پس از ترور (ساختگی و) نافرجام خود و با پشتیبانی و تشویق روسیه، بهانه ای برای سرکوب مشروطه خواهان به دست آورد. ازاین رو، با به توپ بستن مجلس و انحلال آن و دستگیری شماری از آزادی خواهان و تبعید علما، تمام تلاش خود را در مبارزه با نهضت مشروطیت به کار بست و در نتیجه، با حمایت بیگانگان و غفلت بسیاری از مشروطه خواهان، بار دیگر استبداد بر مملکت حاکم شد.

آخوند خراسانی در نتیجه این عملکردهای استبدادی محمد علی شاه، سران قبایل ایران را به پشتیبانی از مشروطه فرا خواندند. آنان با صدور حکم صلاحیت نداشتن محمدعلی شاه و خلع او و فتوای حرمت همکاری با رژیم استبدادی، اعلان جهاد کردند و مردم را به قیام فرا خواندند. با همین فتوا، قیام مسلحانه همگانی بر ضد محمد علی شاه آغاز شد و به دگرگونی رژیم و راه اندازی دوباره مجلس شورا انجامید. در انقلاب مشروطیت جریان روشنفکری و ضد دین نیز حضور داشتند که قصد داشتند انقلاب را از هر گونه مظاهر دینداری تهی سازند. آخوند خراسانی علاوه بر مبارزه با استبداد شاهنشاهی، مبارزه با این عناصر را نیز در دستور کارش قرار داده بود. او به درستی می اندیشید که بانفوذ پدیده روشن فکری و اندیشه های آزادی خواهانه غربی، انقلاب مشروطه دیر یا زود با تمام عناصر غربی و ضد دینی آن در ایران به پیروزی خواهد رسید و در آن صورت، اثری از دیانت و فرهنگ ایرانی در این مرز و بوم نخواهد ماند.

آخوند خراسانی به پیشنهاد شیخ فضل اللّه نوری و با توجه به منطبق نمودن مصوبه های مجلس با احکام مذهب تشیع، حضور و نظارت پنج فقیه جامع الشرایط در هر دوره قانون گذاری در مجلس، به تعیین مرجع تقلید وقت را لازم دانست و برای نخستین بار پنج تن از فقیهان بنام آن عصر از جمله سید حسن مدرس را تعیین کرد و به مجلس فرستاد. با وجود تلاشهای آخوند، روشنفکران پس از فتح تهران، مشروطه خواهان واقعی را خلع سلاح کردند و به ترور و اعدام عالمان دین از جمله شیخ فضل الله نوری پرداختند. سرانجام مشروطه به کج راهه و انحراف کشیده شد و با مسکوت گذاشتن حضور پنج فقیه برای نظارت بر قوانین مصوب مجلس و روی کار آمدن رضاخان میرپنج در کودتای ۱۲۹۹ ه.ش (۱۳۳۸ ه.ق) به شکست انجامید.

ویژگی‌های اخلاقی

آخوند خراسانی از ابتدای جوانی در سلوک روحانی و تهذیب نفس جدیت داشت. او در هنگام آغاز تحصیل در نجف اشرف خود را تحت تربیت معنوی استاد بزرگ اخلاق، سید علی شوشتری قرار داد.

مقام عرفانی:

سید محمدسعید حبوبی یکی از شاگردان برجسته آخوند ملا حسینقلی همدانی نقل کرده که روزی در وادی السلام (نجف) نشسته و در حال تفکر و مراقبت بودم. ناگاه به ذهن من خطور کرد که آنچه را من با مجاهدت نفس به دست آورده ام، آخوند خراسانی با تمام عظمتش به دست نیاورده و مراحلی را که من در سیر روحی پیموده ام او نپیموده است. ناگهان مکاشفه ای برایم رخ داد. مرا در عوالمی سیر دادند که تا آن لحظه بدان راه نیافته بودم. شخصی را پیشاپیش خود با فاصله ای دور در حال سیر می دیدم و هرچه می کوشیدم نمی توانستم فاصله را کم کنم. از کسی که در کنارم بود، پرسیدم او کیست که هر چه می کوشم، نمی توانم خود را به او برسانم؟ گفت: او آخوند خراسانی است. میان تو و او فاصله بسیار است و تو به او نخواهی رسید.

عبادت:

آخوند هنگام صبح و مغرب و عشا، نماز خود را به جماعت در صحن علوی برگزار می کرد و در ماه مبارک رمضان، نماز ظهر را نیز در آنجا بر پا می داشت و نافله های شبانه روزی او فراموش نمی شد. یکی از همسایگان او نقل می کند که آخوند سوز و گدازی در سجده هایش داشت که هر سنگدلی را دگرگون می کرد.

اخلاص:

آخوند برای تشرف حرم علوی مقیّد بود، ولی زیارت را به کوتاهی انجام می داد. روزی یکی از اصحابش گفت: «شما حضور در حرم را کمی طولانی تر کنید؛ هرچند کار هم نداشته باشید تا همه زائران متوجه آداب زیارت شما بشوند. فی الجمله، خود را داشته باشید». ناگهان آخوند برآشفت و دست به محاسن گرفت و گفت: «یعنی می گویید در این آخر عمر، با ریش سفید به خداوند شرک بورزم و خودنمایی کنم؟».

خدمت به خلق:

آخوند در تشییع جنازه ها شرکت می جست و در مجالس فاتحه حاضر می شد و به عیادت مریضان می رفت؛ امور حسبیه را به دست می گرفت و گرفتاری نوعی و شخصی مسلمان ها را برآورده می کرد و همه گرفتاران از نزد او خشنود و حاجت روا برمی گشتند. ماهی شش صد تومان نقد به نیازمندان می داد. چه بسیار خانواده های محترم که نیاز ضروری هر ماهه آن ها با توجه او فراهم می شد. هرگاه به زیارت کربلا می رفت، دست کم صد و پنجاه تا دویست لیره به فقیران و طلبه های آنجا می داد و اگر این مقدار _ هرچند به قرض کردن _ ممکن نمی شد، به کربلا نمی رفت. ازاین رو، در سال های پایانی عمرشان، در طول سال یک یا دو مرتبه بیشر به کربلا مشرف نمی شد. هفت صد نفر از فقیران، ناتوانان و طلبه ها را همیشه نان می داد. یک دکان نانوایی ویژه خود داشت که ماهی سی صد تومان، پول نان می داد. گاهی که چند ماه در پرداخت پول تأخیر می شد، نانوا دیگر نان نمی داد. اگر کسی که از ماجرا خبر نداشت، خدمتش عرض می کرد که سفارش مرا به نانوا بکنید، با تبسم می فرمود اگر سفارش من کارگر بود، سفارش همه را می کردم، ولی اثر ندارد. بارها می فرمود وقتی می بینم نان این ها قطع شده است، خجالت می کشم. ازاین رو، هر طور شده بود، مشکل نان را برطرف می کرد.

پول هایی که هر روز برای برطرف کردن گرفتاری فقیران نجف و زائران صرف می شد، تحت قانون و ضابطه ای نبود. همیشه در خانه او باز و بیرون آن پر از گرفتاران بود. از در منزل ایشان تا کفش کن حرم مطهر، صد قدم بیشتر نبود. در این راه، روزی چهار _ پنج تومان به فقیران و گرفتاران می داد و اگر طلبه ای اظهار پریشانی می کرد، دست به جیب می کرد و یک مشت پول می داد؛ بدون آنکه مقدار آن را بداند.

وقتی آب نجف قطع می شد و قنات هم قابل تعمیر نبود و مردم به ناچار آب شور می آشامیدند، آخوند که می توانست تمام سال آب کوفه بیاشامد، خود مانند فقیران آب شور می آشامید و همچنین روزی پانزده تا بیست بار آب کوفه برای طلبه ها می فرستاد و به مردم نیز پول تهیه آب می داد. مردم به خانه او هجوم می آوردند و او پول یک بار آب به آنان می داد. گاهی دویست بار آب از سقاها می خرید و خودش آستین بالا زده و با مهربانی میان مردم تقسیم می کرد و گاه در اثر ازدحام، آسیب بدنی نیز می دید. در طول مرجعیّتش برای بسیاری از طلبه های فقیر، خانه خرید، ولی برای هیچ یک از فرزندانش _ با وجود فضل و کمالشان _ خانه ای نخرید.

وفات

ملا محمد کاظم خراسانی در ۲۰ ذی الحجه سال ۱۳۲۹ هـ.ق، پس از عمری تلاش و کوشش در راه خدا به لقاءالله پیوست و پیکر مطهرش در حرم علوی مدفون شد.

منابع

• عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، صفحه ۳۹۳.
• سینای دانش: ویژه نامه آیت الله آخوند خراسانی.
• آخوند خراسانی، محمدكاظم، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۰ فروردین ۱۳۹۳.
• اتحادیه بین المللی حوزه ها و مدارس علمیه، بخش تقویم علما، بازیابی: ۷ مهر ۱۳۹۳.

آرشیو عکس و تصویر

• 1. احمد کفایی، 2. محمدکاظم خراسانی، 3. میر محمد صادق خاتون آبادی، 4. سید حسین احمدی طباطبایی بروجردی، 5. محمدمحسن منزوی تهرانی (آقابزرگ تهرانی) و محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)

• محمدکاظم خراسانی

• از راست: عبدالله مازندرانی، حسین خلیلی تهرانی و محمدکاظم خراسانی

• کتابی درباره محمدکاظم خراسانی